Program językowy dla klas początkowych w szkołach Montessori
Trzyletni program językowy dla klas początkowych w szkołach Montessori przewiduje, że dziecko w wieku sześciu lat powinno jasno wyrażać swoje myśli, doskonale się porozumiewać z otoczeniem, płynnie czytać, jego pismo ma być ładne i unikatowe, a pisemnie formułowane zdania nosić cechy kreatywne.
Mimo stosowania metod edukacyjnych i materiałów zgodnie z podstawami pedagogiki Montessori, efekt trzyletniego programu językowego prowadzony w niektórych szkołach nie zawsze jest zadowalający. Myślę, że przyczyna nie leży w założeniach, lecz w niekonsekwentnym stosowaniu się pedagogów do zasad, które wybrali w pracy z dziećmi.
Przypomnę kilka podstawowych kanonów pedagogiki tej wybitnej uczonej. Jednym z podstawowych terminów używanych przez Montessori jest tzw. okres wrażliwy. Dotyczy on tego szczególnego etapu w rozwoju dziecka, kiedy nabywa ono i rozwija swoje przymioty w sposób prosty i naturalny; jest istotny dla tworzenia i rozwoju takich podstawowych cech ludzkich, jak język i nauka w ogóle. Kiedy okres ten mija, a trwa od momentu urodzenia do szóstego roku życia, nauka i prawidłowy rozwój języka stają się trudne, a czasami niemożliwe do osiągnięcia.
Metoda Montessori opiera się na proporcji, porządku, estetyce i prostocie. Program językowy, dotyczący dzieci w wieku od 2,5 do 6 lat, jest niezwykle bogaty, oferuje słownictwo z różnych dziedzin życia, a zajęcia i materiały obejmują strukturę i styl języka. Jednak nie naucza się języka w ścisłym tego słowa znaczeniu; służą do tego specjalnie przygotowane, wzięte z życia materiały sensoryczne i matematyczne o szerokim zakresie pojęć. Używając tych materiałów, dziecko odkrywa i rozwija język: poznaje słownictwo, jego strukturę i styl. Podstawowym sposobem wprowadzania nowego słownictwa jest trójstopniowa lekcja połączona z obeznaniem dziecka z konkretnym przedmiotem, materiałem lub obrazem. Nowe słownictwo jest wprowadzane po odpowiednio długim doświadczaniu przez dziecko danego obiektu.
Oto przykład pracy z przestrzennymi figurami geometrycznymi, które są prezentowane dziecku od trzeciego roku życia. Zanim pozna nazwy, dotykiem doświadcza różnic ich budowy, możliwości toczenia po podłodze czy ustawiania jednych na drugich. Podczas pierwszego etapu trójstopniowej lekcji nauczycielka mówi: „To jest kula, to jest stożek, to jest sześcian”. Drugi etap to przyswajanie tych nazw: „Podaj mi, proszę, kulę”, „Zanieś, proszę, stożek na półkę”. Trzeci etap trójstopniowej lekcji to weryfikacja; nauczycielka sprawdza wiedzę dziecka, pytając: „Co to jest”?
Zadanie nauczyciela polega na odpowiednim przygotowaniu otoczenia i utrzymaniu go we właściwym porządku oraz umiejętnej prezentacji materiału, a następnie wnikliwej obserwacji dziecka. Pozwala to podjąć decyzję, w którym momencie zaprezentować konkretny
materiał, a kiedy zapoznać je z nowymi słowami.
Język mówiony
Do realizacji programu językowego w klasie Montessori jest konieczne, żeby dziecko rozpoczęło naukę nie później niż w wieku trzech lat, co w praktyce oznacza okres między 2,5. a 3. rokiem życia. Program Montessori w pierwszych miesiącach pracy z dzieckiem przewiduje szeroki zakres zajęć i materiałów, których celem jest koordynacja ruchów i rozwój koncentracji. Celem niektórych z wspomnianych zajęć jest niezbędna w procesie pisania i czytania orientacja kierunków: strona lewa, strona prawa. Także zajęcia i materiały sensoryczne pośrednio przygotowują dziecko do procesu pisania i czytania przez ćwiczenie uchwytu trójpalcowego, koniecznego do trzymania ołówka, czy też przez rozwój zmysłu dotyku i kontroli pracy mięśni.
Pierwszą część programu językowego w klasie Montessori stanowią zajęcia z języka mówionego; należą do nich ćwiczenia z wymowy, wypowiedzi, gramatyki i składni. Dzięki licznym konwersacjom, dyskusjom, piosenkom i wierszom dziecko nabiera wprawy w mówieniu, nieustannie poszerzając słownictwo, co w dalszej kolejności prowadzi do absolutnego czytania i kreatywnego pisania. W tej części mieszczą się też prezentacje, których celem jest wprowadzenie jak największej liczby zwrotów grzecznościowych związanych z wyrażaniem próśb, przeprosin czy też witaniem się.
Niezwykle ważnym wyposażeniem klasy Montessori z punktu widzenia nauki języka jest biblioteka; powinna być zaaranżowana tak, aby wszystkie książki były w zasięgu ręki dziecka. Opowiadania dla dzieci, które potrafią czytać, powinny się znajdować na najwyższej półce, książki z jednym zdaniem na stronie – poniżej, dalej – książki z pojedynczymi wyrazami na stronie, dopiero na samym dole książki obrazkowe. Nauczyciel powinien zadbać o wyćwiczenie u dzieci sprawnego przewracania stron bez ich niszczenia. Wszystkie stojące na półkach wydawnictwa powinny być wartościowe pod względem treści, mieć dobrej jakości ilustracje i oprawę. W trosce o chłonny umysł dziecka w klasie Montessori dostępne powinny być książki oparte wyłącznie na sprawdzonych informacjach o świecie we wszystkich jego aspektach; ważne jest podawanie dzieciom nazwisk autorów.
Przygotowanie do pisania
Następną grupę zajęć językowych w klasie Montessori stanowią ćwiczenia przygotowujące dziecko do procesu pisania. Zarówno umysł, jak i dłoń dziecka są przygotowywane do pisania w sposób pośredni i bezpośredni. Do pośredniego przygotowania umysłu i dłoni do procesu pisania służą materiały i ćwiczenia, których celem jest nauka koncentracji, orientacji od lewej do prawej strony, koordynacji oka i ręki. Program językowy na tym etapie przewiduje także liczne gry dźwiękowe. Dziecko musi się nauczyć rozpoznawać konkretne dźwięki, zanim pozna znaki graficzne odpowiadające tym dźwiękom. Umiejętność dźwiękowej analizy wyrazów (głoski początkowe, środkowe i końcowe) i odpowiednio rozwinięte poczucie dotyku są niezbędne do rozpoczęcia pracy z literami szorstkimi, które bezpośrednio przygotowują dziecko do procesu pisania.
Litery te są prezentowane dziecku w wieku od 3-3,5 do 4 lat. Są to litery alfabetu wykonane z papieru ściernego i umieszczone na gładkiej powierzchni w kolorze niebieskim (samogłoski) oraz różowym (spółgłoski). Obrysowując kształt litery palcem, dziecko wzrokowo, a przede wszystkim dzięki mięśniom dłoni zapamiętuje symbol dźwięku, który już wcześ-niej poznało. Bardzo dobrym sposobem poszerzenia pracy z literami szorstkimi jest rysowanie symbolu w piasku czy kaszy mannie rozsypanych na tacy.
Kiedy dziecko poznało około dziesięciu liter, poznaje ruchomy alfabet. Są to litery alfabetu wycięte z plastyku – identyczne pod względem kroju, koloru i rozmiaru z literami szorstkimi. Ćwiczenie to zapoczątkowuje proces pisania, nie jest to jednak pismo ręczne, ale konstrukcja słów na podstawie uporządkowania graficznych symboli dźwięków. Ćwiczeniem, które bezpośrednio przygotowuje dziecko do procesu pisania, są metalowe wkładki. Obrysowując kształty różnych figur geometrycznych, dziecko porusza ołówkiem w kierunkach niezbędnych do opanowania procesu pisania. Celem tego zajęcia jest doskonalenie ręki w zakresie delikatności ruchu i pracy w ograniczonym polu (polu figury).
Czytanie absolutne
Czytanie absolutne to etap, do którego zdąża dziecko, przechodząc przez kolejne poziomy programu językowego Montessori. Są dwa poziomy rozwoju czytania: mechanizm czytania – rozwój języka przez ćwiczenia językowe, drugi – czytanie interpretacyjne, tj. rozumienie tekstu. Czytanie absolutne to etap, kiedy dziecko czyta tekst ze zrozumieniem znaczenia, kontekstu i stylu, a samo czytanie jest dla niego źródłem informacji i przyjemności.
Bezpośredniego przygotowania do procesu czytania należy się doszukiwać – podobnie jak w przygotowaniu do pisania – w zajęciach praktycznych, podczas których dziecko rozwija koncentrację, kontrolę ruchu i orientację od lewej do prawej strony. Do czytania dziecko jest również przygotowywane w trakcie różnych zajęć z języka mówionego: im więcej słów zna ze słyszenia, tym łatwiejsze jest ich rozpoznawanie podczas czytania.
Pudełko fonetyczne prezentuje się od czwartego roku życia. Jest to narzędzie ułatwiające dziecku proces czytania. Jego wykorzystanie ma na celu uświadomienie dziecku, że słowa pisane są grupą dźwięków reprezentowanych przez znaki graficzne i każde z nich ma swoje znaczenie. Bardzo istotne jest, aby dziecko znało nazwy przedmiotów znajdujących się w pudełku i by nazwy te były krótkie i fonetyczne, np. kot, pies. Dla dziecka, które poznało już większość liter z papieru szorstkiego, zdanie: „Nie mówiąc ci nic, w pewien specjalny sposób przekażę ci, na który z przedmiotów patrzę” (nauczyciel pisze na kartce nazwę jednego z przedmiotów), stanowi odkrycie, że oprócz języka mówionego sposobem porozumiewania się jest także pismo.
Ćwiczeniem w czytaniu są słowa – czynności do wykonania. Czytając proste, krótkie słowa (np.: skacz, maluj), dziecko przekłada na działanie to, co właśnie przeczytało. Materiał ten jest używany w wieku od 4 do 5 lat. Spośród licznych materiałów stosowanych w klasie Montessori w procesie utrwalania czytania należy wymienić karty językowe dotyczące codziennego życia: jedzenie, wyposażenie kuchni, ubiór, transport oraz z dziedziny biologii i geografii. Celem tego zajęcia jest przedstawienie dziecku pisemnych symboli słów, które już zna.
W wieku 5 lat, a zatem po 2-2,5 latach edukacji w klasie Montessori, dziecko potrafi czytać słowa i krótkie zdania. Liczne ćwiczenia językowe są dla dziecka w tym wieku niezwykle atrakcyjne. W związku z tym program językowy Montessori przewiduje dalsze odkrycia w zakresie struktury i formy języka. Dziecku stwarza się możliwości odkrywania gramatyki dzięki grom funkcyjnym oraz organizacji zdania w drodze ćwiczeń analitycznych.
Celem wspomnianych ćwiczeń nie jest nauka gramatyki i składni, dlatego też nie uczy się dziecka nazw konkretnych części mowy i zdania. Są to ćwiczenia w zakresie czytania, które umożliwiają dziecku doskonalenie nowo zdobytej umiejętności. Takim ćwiczeniem może być na przykład jedna z gier funkcyjnych, która uświadamia dziecku funkcje i pozycje przymiotnika w zdaniu. Do tego jest potrzebne np. „gospodarstwo ze zwierzętami”. Nauczyciel pisze na kartce nazwę zwierzęcia, np. kot, a dziecko je przynosi z gospodarstwa. Ale nie jest to dokładnie ten kot, o którym myślał nauczyciel, dopisuje więc na kartce przymiotnik, np. czarny. Podobne ćwiczenia przeprowadza się też dla pozostałych części zdania.
W początkowej klasie Montessori w szerokim zakresie stosuje się materiały do nauki geografii. Należy do nich między innymi praca z globusem z papieru szorstkiego, dzięki której trzyletnie dziecko odkrywa, że ziemia dzieli się na lądy i morza. Pracując z mapą świata, dziecko uczy się nazw, kształtów i położenia konkretnych kontynentów. W klasach Montessori używa się także map państw, a wszystko to z korzyścią dla rozwoju i doskonalenia języka.
Powodzenie opisanego programu językowego zależy od wielu czynników. Musi być bardzo skrupulatnie opracowany pod względem czasu, formy i sposobu prezentacji konkretnych materiałów. Dziecko zostaje najpierw odpowiednio przygotowane w zakresie umiejętności koncentracji i kontroli ruchu, dlatego jest konieczne rozpoczęcie nauki nie później niż w wieku 3 do 3,5 lat. Wnikliwa obserwacja pracy dziecka w specjalnie przygotowanym otoczeniu pozwoli na dokładne określenie czasu, w którym dane zajęcia mają być przeprowadzone. A ponieważ szczególny okres chłonności umysłu dziecka funkcjonuje do szóstego roku życia, ważne jest, aby opisany program językowy został zrealizowany właśnie w tym czasie.
